2024 жыл – ұлу жылы. Ұлу жылы Азия халықтарының, атап айтқанда қазақ, қырғыз, өзбек, түрікмен, қарақалпақ, әзербайжан және басқа халықтардың күнтізбелерінде кездеседі. Ұлу жылын ұйғырлар, түрікмендер және Қазақстанның кейбір оңтүстік аудандарындағы қазақтар балық жылы деп те атайды. Ұлуды кейбір халықтар айдаһар немесе темсақ десе, кейбіреулері кішкене құс деп есептейді. Қоян жылынан кейін, жылан жылынан бұрын келеді, әрбір 12 жылда қайталанып отырады. Жыл басы – жаңа санат бойынша келесі жылдың 22 наурызы, ал соңы 21 наурызы, деп хабарлайды Kazinform.
Әлемдік күнтізбелерді зерттеген ғалым Мыңбай Ысқақов 1963 жылы жарық көрген «Халық календары» атты кітабында мүшелге және Ұлуға қатысты қызықты тұжырым ұсынады.
Ғалымның атап өтуінше, тарихи зерттеулерге сәйкес алғашқы мүшелде төрт-ақ хайуан болған: ұлу, бөдене, барыс және тасбақа. Бұлар дүниенің төрт тарабы мен жылдың 4 мезгілін бейнелеген. Ұлу – күн шығыс пен көктемнің, бөдене – оңтүстік пен жаздың, барыс – күн батыс пен күздің, тасбақа – солтүстік пен қыстың ишараты болған. Бертін бұл мүшел қалып, алты хайуаннан құралған мүшел шыққан. Онда доңыз, сиыр, ит, тауық, қой, жылқы – ылғи үй хайуандары болған. Доңыз бен сиыр солтүстікті, жылқы мен қой оңтүстікті, тауық шығысты, ит батысты бейнелеген. Бұларға алғашқы мүшелде болған ұлу мен бөдене қосылып, 8 хайуандық мүшел құралған. Ақыры мешін, қоян, тышқан қосылып, мүшел хайуандарының саны 12-ге жеткен.
«Ежелгі түркі сөздеріне талдау жасай келе «мүш йыл» және «мүш ел» сөздеріне тоқтауға болады: «Мүш» — «он» сөзінің (алтмүш – алпыс, алты он, жетмүш – жетпіс, жеті он) бір варианты. Сонда «мүш йыл» он йыл болмақ. Мағынасы тұрақсыз, шатаса беретін ұлу мен мешінді есепке кейін қосылды деп жорысақ, Орхон түркілерінің алғашқы мүшелінде 10 жыл болды деген қорытынды шығады. Бұл жору қисынға келеді. Орхон жазуларында он саны көп айтылады (он оқ елі, он ұйғыр елі, он оймауыт елі, т.с.с.). Мешін мен ұлудың кейіннен қосылғанын қытай деректері дәлелдейді. 12 санын қадірлеу бертінірек шыққан. Шыңғыс ханды 12 адам ақ киізге салып, хан көтеруінде осы 12 санын құрметтеу нышаны да бар еді», — деп жазады Мыңбай Ысқақов.
Ол еңбегінде мүшелдегі тиянақсыз әрі түсініксіз екі хайуанның бірі ұлуға да жан-жақты тоқталады.
«Бұл хайуанды алтайлықтар мен телеуіттер «ұлы», ұйғырлар және түрікмендер мен қазақтардың бір бөлігі «балық» дейді. Қытайлықтарша ұлы деген хайуан – айдаһар, парсыша – неһеңгі, яғни темсақ (қолтырауын). Көрнекті орыс ғалымы, түрколог П. Мелиоранскийдің айтуынша, 14 ғасырда бір араб ғалымы Персияда сығыр, ат, балық жылдары болды деп жазған. Қазақ, қырғыз, Қырым татарлары, Ставрополь түрікмендері, ноғайлықтар бұл жылды «ұлу» жылы дейді. Бірақ, ұлудың қандай хайуан екенін анық білмейді. А. Самойлович ұлудың мағынасын сұрағанда қырым татарлары «бір қара түсті, көбелек сияқты» жәндік деп, Ставрополь түрікмендері «бір кішкене құс болса керек» деп, ноғайлықтар «құс па, маса ма, анығын өзіміз де білмейміз» деп жауап беріпті. Н. Северин ұлуды орыс тіліне «улитка» деп аударыпты. Кумандиндіктер ұлуды «ербалық» немесе «ұлу-ажан» дейді. Алтайлықтардың мүшелді кескіндейтін бір ескілікті суреттерінде ұлу орнына жираф суреті көрсетілген. Мүшел суреті салынған ескі қытай медальдарында ұлу төрт аяқты ұзын жылан бейнесінде. Сондықтан оны кейбіреулер орыс тіліне «крокодил» деп аударады. Айдаһар – қытайша луң. Бірталай зерттеушілер «ұлу» сөзін осы «луңнан» шыққан деп топшылайды. Қытайдың ескі монеталарындағы суреттер бойынша айдаһардың терісі балықтікіндей қабыршақтармен қапталған, қабыршақтар күнмен шағылысып, жалтырап тұрады. Бұған қарағанда, ол – су хайуаны. Айдаһар суретінде қанат та бар. Демек, ол құсқа да ұқсас, ұшып жүрмек. Сурет жалпы алғанда темсақ сияқты. Телеуіттер ұлуды үйрекке ұқсас құс, шалшық суларда болады деп есептейді», — деп жазады ғалым.
Атап өтуінше, «ұлу» сөзін тибет тілінен шыққан деп жорушылар да бар. Бірақ, оның тибетше мағынасы белгісіз. Д. Банзаровтың (буряттың тұңғыш шығыстанушы ғалымы) айтуынша, моңғолдар будда дінін қабылдағаннан кейін (бұл дін Тибеттен тараған) ұлу деп Үндістан жерінде болатын нәгі деген жыланды айтқан. Моңғол тілінде «ұлу» сөзінің екі түрлі мағынасы болған. Олардың бірі – айдаһар, екіншісі – жер мен суды билейтін жын. Моңғолдар күннің күркіреуін көктегі айдаһардың арқырауы деп түсінген. Олардың ойынша күн күркіреуі – «аспан дауысы».
«Логикалық жағынан алып қарағанда ұлудың көбелек, маса, қоңыз болуы қисынсыз. Ондай ұсақ жәндіктер ел өмірінен елеулі орын алмаған. Мүшелдегі басқа хайуандардың бәрі де (тышқаннан басқысы) – ірі хайуан. Ұлудың балық болуы да екіталай. Біріншіден, оны халықтардың басым көпшілігі балық деп есептемейді. Екіншіден, мүшелдегі қалған 11 хайуанның бәрі де – құрлықта, жер бетінде болатын хайуан. Айдаһардың да мағынасы жоқ, табиғатта ондай жылан болмайды. Айдаһар – халықтардың қиялынан шыққан фантазиялық хайуан. Ол кейде аждаһа деп те айтылады. Қытай тілінде бұғыны лу дейді. Бірақ, ұлу жылы бұғы жылы болып саналмайды. Мүшелді кескіндейтін суреттердің ешқайсысында бұғы жоқ. Мүшел есебі Қытайға Орталық Азия халықтарынан ауысқан. Сондықтан «ұлудың» алғашқы мағынасын қытай тілінен іздеудің қажеті де болмас. Қытайлықтар өздеріне түсініксіз болған, шеттен келген календарьдағы ұлудың қандай хайуан екенін анық білмегендіктен, оны өздерінде айтылатын фантазиялық хайуан – айдаһарға балап кетуі мүмкін», — деп тұжырымдайды ол.
Ғалымның жазуынша, «ұлу» сөзі түркілердің «ұлы» (үлкен, зор) сөзіне жақын. Бірақ, бұл сөздің ескі түрі «ұлы» емес «ұлұғ». Сондықтан «ұлуды» «ұлыдан» шыққан деуге де болмайды.
«Алтайлықтардың жоғарыда келтірген ертегісінде былай делінген: «Манының жеті ұлы болған. Олар – борсық, мысық, барыс, ұлу, қарағұла, ірбіс және текен». Бұл тізімнің ішкі мазмұнына қарағанда ұлу – балықта, айдаһар да емес, барыс тұқымдас жыртқыш аң. Сондықтан да алтайлықтардың мүшелді бейнелейтін кейбір суреттерінде ұлу төрт аяқты, құлағы төбесіне біткен хайуан түрінде көрсетілген… Сайып келгенде ұлу көбелек те, балық та, темсақ та, айдаһар да емес. Ол қабылан, сілеусін, бұлыңғыр сияқты, жалпы алғанда зоологиялық жағынан ит тұқымына жататын жыртқыш хайуан. Қазір ұлудың нақты мағынасы ұмыт болған. Ол фантазиялық хайуанға айналып кеткен», — деп жазады ғалым.
Белгілі журналист Берік Әбікен Facebook парақшасында ұлы жылына қатысты пікір қалдырып, ұлудың қасқыр болуы мүмкін екендігін алға тартады.
«Меніңше, ұлу – қасқыр немесе көк бөрі жылы. Атау көне түркілік сөзден шыққан. Саха ағайын, алтайлықтар мифологиясында Улуу Тойона деген бар – қасқырды жаратқан құдай. Ал, күннің күркірі – Улуудың, ол да құдай, өңешінен шыққан үн. Көк бөріні пір тұтқан қалың түркінің күндей күркіреп жауға тигенін, дұшпанды қойдай ықтырғанын еске түсірсеңіз, бұл хайуанның сипаты түп санамызда жатқанын ұғып, сондай киелі бөрінің біздің жылсанаққа неге енбей қалғанына қайран қаласыз:
«Мен Ноғайлы деген ер едім,
Асыл туған төре едім,
Азулы туған бөрі едім» («Тама батыр» дастанынан)
— Жан серігі Бурыл ат:
«Мінуге жайың бар ма?» — деп,
Қобландыны шыр айналып,
Қасқырша шауып дұшпанға
Айналсоқтап қарады…», деп «Қобыланды батырда» жылқының өзін қасқырға теліп жібереді. Бұл қытайдың календарі ғой деудің де жөні жоқ. Олар 60 жылдан мүшел санап, 12 жылдықты беріде бізден қабылдаған. Түркі айбары – Барысты Бай-хуға – шығысын қорғайтын ақ жолбарысқа, түркі пірі Улууды (бөріні) батысындағы Ұлы қорғанды қорғайтын айдаһар құдайға алмастырған. Шатасу осыдан басталса керек?!» — деп тұжырымдайды Серік Әбікен.
