Елубай жап-жаңа «Жигули» ішіне симай, тықыршып мазасы кетті. Қасындағы мұрны бетінің жартысын алып жатқан, көзі тұздай Махмуд досы рульге жабыса түсіп, әлдене әуенді ыңылдады. Ынтымақ ауылында бұл екеуі келе жатыр десе, жылаған бала жылауын қояды, ары-бергі жүргіншілер тайқып шығады. Тіпті ауылды қойып, аудан орталығына барып, төбелесіп қайтатындары бар. Міне, Махмудта қос қасқа тіс сол сойқан шатақтың бірінде қағылып қалған, Елубайдың да көзінің алдындағы үсіген картөшкедей көгерген жері жаңа-жаңа жазылып келеді.
Мол суы күркірей аққан өзен жағасына тоқтап, белдерін жазып далаға шықты. Маусым айындағы тамылжыған шақ, өзен жағасы шымқай көк, ал төңірек ақшымылдық гүлге оранып, шөп басы түрленіп пісіп тұр. Гүлден-гүлге қонған ара уілінен, өзеннің буырқана ақ көбіктене ағысынан басқа дыбыс жоқ, аңғардан салқын самал желпиді.
Өзендері көп екен, — деді қол-аяғы сидиған Махмуд серең-серең етіп.
Жетісудың жеті өзенінен өттік. Енді аз қалды, анау ауылдың арғы жағында… – деп, Елубай тау бөктерін нұсқады.
Екеуі тік тұрған қалпы капоттың үстіне газет жайып, колбаса турап, бөтелкедегі айраннан ішіп, көмбе нанды қарбыта асады.
– Сұлуың сені екі көзі төрт боп күтіп отырған шығар? – деп Махмуд кеңк-кеңк күлгенде қағылған қасқа тісінен қызыл тілі жылт-жылт ете қалды.
– Ауылға барған соң тісіңді салдырмасам ба? – деген Елубайға:
Ой, оның шекесін жарып, ұрып жықтым емес пе?!
«Махмуд жынды екенін білгенде жоламайтын едім» деп ауруханада бір жеті жатып шығыпты. Әй, өмір бойы ұмыта қоймас мені. Тек доғдырдан, уколдан өлердей қорқамын, – деп қысқа жең жейдесінен кепкен бұтақтай серейіп шығып тұрған жүн-жүн білегіне қарап, шоқпардай жұдырығын түйіп көрсете, ырс-ырс күлді.
Елубай, айтшы мына қалыңдығыңмен қалай таныстың?
Перизат мұндай сұлуды өмірі көрген жоқпын. Ұп-ұзын төгілген қап-қара шашы қандай, ботаның көзіндей жәудіреген көзі қандай, сылқ-сылқ еткен күлкісі, сызылып сөйлеген сөзі қандай?!
Аты кім дедің?
Рәш!
Менің қызым Кавказда. Биыл мектеп бітіреді. Келер жазда алып келемін. Үйленемін. Менімен бірге барасың ғой алып келуге?
Әрине, барамын.
Елубай, бұл періште қызды қалай тез айналдырып алдың?
Е-е, сол да сөз болып па? Дембілге келе жатқам ғой. Тынық Мұхит жағасында теңіз десантнигі болып, сержант атағын алып, бір вагон жауынгерлер туған жерге қайтып келе жаттық емес пе?! Поезд Владивостоктан тоғыз күн жүріп, ішіміз пысып, әбден зерігіп, таңертең Семейге жеттік-ау! Туған жердегі тұңғыш қала. Перронда түсе-түсе қалып, қазақтарды көріп, амандасып, мәре-сәре болып, ары-бері қарағыштап тұрғанмын. Қызыл плащ киген қыздың кескінін көзім шалып қалып, солай жүгіре жөнелдім. Екі шабаданы бар басында қызыл берет, үстіне қызыл плащ киген періште қыз билетін көрсетіп, поезға мінейін деп тұр екен. Қос шабаданды көтеріп ала сала вагонға кіргізіп, купесіне орналастырдым. Таң сыз беріп атып қалған шақ. Жолаушылардың бәрі қалың ұйқыда.
Қыз купесінен шығып, екеуміз әңгімелесіп кеттік. Семейдегі медучилищені бітіріпті. Үшаралдан түседі, арғы жағындағы ауылда тұрады. Есім кетіп, әлгі сұлумен шүйіркелесіп сөйлесіп, вагон-рестораннан түскі ас ішіп, әмпей-жәмпей болдым да қалдым. Адресімді жаздырып алды. Үшаралға келдік дегенде, бас-көз жоқ тамбурда құшақтап, бетінен сүйіп алдым. «Ұят қой, елден ұят емес пе?» — деп сыбырлай берді.
Вокзалда секіріп түсіп, жүгін әперісіп, қоштасарда құшақтап:
Рәш! Сені жақында іздеп барамын! Күт мені! – дедім қайта-қайта.
Қып-қызыл болып аққала тістерін көрсетіп күле берді.
Басында қызыл берет, үстінде қызыл плащ киген ай бейнелі ол сұлудың бейнесі есімнен кетпейді-ау.
Поезд жүйтки жөнелгенде купенің терезесін ашып жіберіп:
Рәш! Сені сүйемін! Іздеп келемін! – деп айқайладым. Ол әппақ білегін көтеріп, алақанын аспанға жайып, қош-қош деп қол бұлғап қалды.
Содан не, аламын деп қашан айттың?
Он шақты күннен кейін үйге хаты келді. Өзінің адресін жазып жіберіпті, ауылдағы медпунктке жұмысқа тұрыпты. Одан әлгі өлең жазғыш ініме әдемілеп хат жаздыртып, салып жібердім. «Сүйемін, жаным да жарым да сенсің» — дедім. Медпункттің телефонына заказ беріп, өзімен сөйлестім. Жақында барамын дедім.
Аламын, алып қашып кетемін, дайын отыр дедің бе?
Жоға. «Ешқайда кетпей ауылда сені күтемін» — деді ғой.
Сонда біздің келетінімізді білмей ме? – деп Махмуд алая қарады.
Барамын дегеннен түсінген шығар.
Олар Үшаралдан өтіп шаң-шаң, ойқы-шойқы жолмен белден көтерілгенде алдарынан көкпеңбек ұшы-қиыры жоқ шалқыған дария шыға келді.
Мә, мынау не деген үлкен теңіз – деді өмірі мұндай су көрмеген
Махмуд таңқала.
Бұл Алакөл деген көл. Мен морской десантник болған Тынық Мұхитты көрсең ғой. Бүкіл жер әлемді алып жатыр, ал дауылды күндері толқындары үйдей, тау жаңғырардай екпіні сұмдық.
Ауыл дегені сай-саланы қуалай салған үстін сылап тастаған тоқал тамдар болып шықты. Медпунктті тауып алып еді, жабық тұр.
Енді тастақ жолмен жоғары өрлеп көл жағалай әркімнен қыздың үйін сұрастыра бастады.
Ой, Елубай, сен әбден пісіріп, келіскен екен деп ойласам… Ол мүмкін
Алматыға кетіп қалған шығар? – деп шешен досының ұнжырғасы түсіп кетті.
Рәштің үйінің маңы тым-тырыс, екі ағашты кере салған қақпасы жабық. Елубай екі-үш рет тоқылдатты да, ары қарай секіріп түсті. Үйдің есігі ашық екен.
Рәш! Рәш! – деп дауыстады.
Қазір… – деп сасып-салбырай үстіне ескі халатын кие-мие бір қыз жүгіре басып шықты. Аяғында арты жымырайған ескі үлкен галөш.
Сізге кім керек? – деп ол еліктің лағындай кекілін артқа серпіп тастап таңдана сұрады.
Рәш керек еді.
Рәш пе? Ол көл жағасында. Сіздер кім боласыздар?
Мен Елубай деген ағаңмын. Жүр көрсетші қай жерде?
Киініп шығайын да?
Машинаға отырып барасың, кейін әкеп тастаймыз. Жүре қойшы.
Атың кім?
Мінәш.
Рәш әпкең бе?
Иә. Сіз жөнінде айтқан, сыртыңыздан білемін аға, — деген қызды қолынан ұстап сүйрегендей әкеліп машинаға мінгізді.
Алакөл тұп-тынық. Жағасы бозарыңқы да ары қарай көкпеңбек, беті болар-болмас жыбыр-жыбыр етіп толқындары жарыса ойнаған дария тым шалқар.
Елубай кел, көлге шомылайықшы, — деп Махмуд машинаның терезесін ашып, самалға сопақ басын тосты.
Тұра тұршы Рәшті тауып алайық? – деп тықыршыған жігіт жан-жағына алақ-жұлақ қарады.
Анау Манас ағаның машинасы ғой. Сонымен кетті ғой деймін, — деп Мінәш қорабына «Молоковоз» деп жазылған алқа-салқа ескі машинаны нұсқап көрсетті. Оның кабинасы бос, ар жағы биік жарқабақ. Төменге мойындарын соза қарағанда қыз бен жігіттің қол ұстасып, су жағалай қыдырып жүргенін көріп бәрі қалшиып тұрып қалды.
Елубай Рәшті жазбай таныды, жанындағы сыриған ұзын имиген жігіт жалаңаяқтанып алып, су кешіп жүр.
Әне, Рәш! – деді бәсең үнмен сіңлісі.
Мә! Мәссаған! Мынау ма қызың? – деп Махмуд санын ұрды.
Кеттік! – деп қаны басына шапқан Елубай шалт бұрылды. Мінәш бұларға ермей қалтиып тұрып қалып еді:
Қарағым, жүр үйіңе апарып тастайық! – деп жұмсақ үнмен шақырып, артқы жағына өзінің қасына отырғызды.
Айда! Айда бас! Рәш болмаса Мінәш бар! Тарт Ынтымаққа! – деп Елубай жын қаққандай долдана айқай салды. Қыз қапелімде не болғанын түсіне алмай, ауылына соқпай тіке жолға шыққандарына шошынып:
Ағатайлар, қайда барамыз? Мені түсіріп кетіңіздерші? – деп жалына шырылдады. Ауылынан ұзай бастағанда жұлқынып, есікті ашпақ болып, дауыстап жылап жіберді.
Ағатайлар-ай, ауылыма апарып тастаңыздаршы. Не істемекшісіздер? Елубай аға, Сіз де осындай ма едіңіз? Аға, ағатай үйге барайыншы?..
Қасында отырған Елубай сұрланып алып, қызды қапсыра құшақтап, өзіне тартып:
Жылағаныңды тоқтат қане? Есікке жолаушы болма! – деп зірк-зірк ете қалды, екі көзі қанталап, қызарып кетіпті.
Қыз қос алақанымен бетін басып, сыңсып, иығы бүлкілдеп жылай берді.
Махмуд пен Елубай екеуі хал-құл десіп шешенше сөйлесе бастады.
Алматы-Өскемен тас жолына шығысымен жап-жаңа «Жигули» суға салған қайықтай зымырады.
Көбігі шапши аққан өзеннің жанына тоқтағанда рульде отырған Махмуд:
Әй, қыз! Тыңда қане! Сен енді андағы Елубайдың келіншегі боласың. Ұқтың ба? Бұл Елубай морской десантта болған, бокстан спорт мастері, чемпион! Білдің бе?
Мінәш мұны естігенде тіпті өкіріп, далаға атып шығып, жолға қарай гөлөштерін тастай сала, жалаңаяқ, жалаң бас жүгіре жөнелді.
Елубай дедектей қашқан бөденедей қызды әзер қуып жетіп, қолынан қайыра ұстап, қайта машина жанына әкелді.
Аһ, оңбаған! Сен қашасың, бізді түрмеге отырғызасың? Аһа! – деп Махмуд орындығының астынан екі жүзді ұзын қанжарды суырып алды. Әбден қайралған болат қанжар күнге шағылысып жалт-жұлт етеді. – Аһ, сен қыз көнбесең тұп-тура осы жерде бауыздап, басыңды мынау өзенге лақтырып жіберемін! Мына Елубай біледі, қанша адамды өлтірдім, қаншасының қанын іштім! Маған адам бауыздау – кайф! Сені алып кеткенімізді ешкім көрген жоқ! Енді анау әпкең Рәштің орнына сен мына Елубайдың әйелі боласың. Егер қыңқ деп қарсылассаң қазір мына қанжармен бір қиғанда басың домалап түседі. Түсіндің бе? Тоқтат қане! Бар бетіңді жу!
Аға, ағажан, ертең аттестат алатын едім, мектепті жаңа бітірдім. Алматыға оқуға бармақшымын!
Мінәш! Жаным! Мен аман болсам аттестатыңды алдыртып, қалаған оқуыңа түсіремін. Уәдем уәде!
Әй, қыз! Болды! Елубай қане келіншегіңнің бетінен сүй! Махмуд екі айтпайды, айтса айтқанынан қайтпайды! Құтты болсын! – деп екеуін бір-бірімен жақындастырып, жігіт қыздың топ-томпақ бетінен сүйіп алды.
Әй, қыз! Сен енді Елубайдың әйелісің. Түсіндің бе? – деп жыландай ысылдағанда Мінәш селкілдеп өксігі басылмай, сұп-суық тау өзеніне беті-қолын жуды.
Машина артындағы алып келген минералды су, колбасаны алып, консерві ашып, нан турап су жағасында әлденіп алып жолға шыққанда қақ төбеден күн шыжғырып, дала ысып сала берді.
Талдықорғанның шетіндегі кәріс асханасынан тамақтанып алып, дәл қарсысынан нұрын төккен күнге қарай бет түзеген ақ машина зулап кеп берсін!
Иір-қиыр асудан асып түсер жердегі киіз үйлер жанындағы кәуапханалардан майы шоққа пыс-пыс тамған шашлықтарды жеп тұрып, Елубай құл-құл деп шешенше бірдеңе деп еді Махмуд бір бөтелке «Московский» деген ақ араққа заказ берді.
Екі жігіт қырлы стаканмен толтыра бір-бірден тартып алды.
Әй, Махмуд! Сен рульде машина жүргізесің. Болды, енді ішпе.
Махмуд ешуақытта мас болмайды! Оллә-биллә! – деп қызыл тілі қасқа тісінің арасынан жылтылдап, дүрдиген ернін сүртіп қойды. Амал жоқ, тағы қалғанын бөліп қағып алысты.
Иығына ақбұйра бұлттар қонақтаған зүмірет шыңдары қақтаған күмістей көкке шаншылып жарқылдаған арқар кеуделі Алатауға қарай қыз алып қашып келе жатқан «Жигули» жұлдызша ақты.
Жаңағы шашлық сататындардан тағы бір шиша сатып ала шығыпты, әр-әр жерде тоқтап екі жігіт стақандарын сыңғыр-сыңғыр еткізіп, оны да тауысты.
Елубай қайта-қайта сүйіп, бауырына басып, еркелеткенге енесінің жанындағы жаңа туған бұзаудай Мінәш жігітінің қолтығына кіре, Махмудтың түр-әлпетіне қарап, іштей күліп қояды. Бет-аузын түгел алып жатқан қолағаштай мұрны сөйлесе ызың-ызың етіп, бірге дыбыс шығарады, жүн-жүн қабақ астындағы құдықтағы жылтыраған су секілді шүңіректей көзі жылт-жылт етіп, екі қасқа тісі жоқ, тілі жылтыңдап айтқан әңгімесін адам түсінбейді. Екі сөзінің бірі:
Убить мало. Өлтіремін оны! – деп ісіп-кеуіп шығады.
Елубай қасындағы үкідей болған ақманар толықша қыздың сымбатына сүйсіне қарайды кеп: гәлөш киген түп-түзу әппақ толық балтырлары, ескі халатын керіп тұрған қаз омырауы, бүйректей алаулаған бет-жүзі көзін қарықтырады. Уылжып піскен бүлдіргендей үлбіреген қып-қызыл ернінен қадала сүйіп, қысып-құшып елжіреп өліп барады.
Аға, ағажан, ана кісіден ұяттағы! – дейді өрттей қызарған қыз алма бетін бұрып… Ып-ыстық лебі, әдемі күбір-сыбыры, биязы жібектей есілген мінезі… бәрі жігіттің есін алып, қуаныштан көкірегі таудай керілді. «Мейлі, Рәштің өз соры өзінде. Оңбаған қыз – жақсы жар болмайды. Міне мына перизатым қандай, әлі қауызын жармаған қызыл гүлдей балбырап тұр емес пе?!».
Қапшағайдан өткенде тағы тоқтады. Күн байыған шақ, батыс жақ тұтас қызыл жалқылданып, күндізгі аптаптан дала демігіп тұр. Жол шетіндегі жарбиған тораңғы, жыңғыл үлпілдек шәлісін жамылып, қызыл мия гүл жарып, балақтанған жусан иісі бұрқырайды.
Аға, ана кісі ирелеңдеп мас болып қалды. Қайтіп машина айдайды? – деп қыз таңдана сыбырлады.
Әй, Махмуд, сен кішкене демал, артына отыр. Машинаны мен жүргізейін, — деп оны қолтықтап әкелді.
Шаран әкем передовой қойшы, 190-нан қозы алып, слетте облыс бастығы осыны сыйлыққа тапсырды. Мұндай жаңа девятка машина ауданда ешкімде жоқ. Сен абайлап жүргіз, бұл жаңа тұлпарым ғой, бір ай ғана болды. Сен қатты айдама? – деп буыны кеткен ботадай былқ-сылқ етіп тұрса да әзер кілтін берді.
Машина артындағы орындыққа жантайып жата кетісімен бірден қор ете түсті. Пысылдап ауаны қылқылдата сорып алады да, өрістегі малды үркітіп, үй көшірердей қорылдайтыны-ай!
Әй, Махмуд, — деп түрткілесе де мыңқ етпейді.
Қасына қызды отырғызып алған Елубай машинаны жұлдызша ызғытты. Әппақ машина сәйгүліктей ағады, жанында айдай жарқыраған уыз періште, Елубай оң қолымен борықтай сұлуын сипап қойып, әңгімесін ғөйітті. Айтқанының қайсысы шын, қайсысы өтірік екенін өзі ажырата алмайды, елден, аннан-мұннан естіген аңызға бергісіз оқиғалардың негізгі кейіпкері өзі боп, әрі батыр, көкпаршы, төбелессе оншақтыны ұрып жығатын мықты болып есіп отыр. Тек Махмудтың тау қопарғандай ерекше қорылы әңгімесінің бірін естіртіп, бірін естіртпейді. Лепірген көңілі ме, жоқ Махмуд досымен ішкен арақтың күші ме «мен өйткенде», «мен бүйткенде» — деп бөсті дейсің. Қыз тәтті-тәтті жымиып қана тыңдап отырып-отырып:
Сіз шешенше қалай сөйлеуді үйрендіңіз? – деп сұрады.
Жаным-ау, біздің ауылдағы екі жүз түтін үйдің жүз елуі шешендер.
Олардың барлық баласы қазақша оқып, судай біледі. Біз титтейімізден олармен ойнап, шешенше сөйлесіп кеттік. Мұның әкесі аудан, облыста атағы шыққан қойшы.
Өзінің әкесі жайлы мақтанайын деді де, тоқтай қалды. Әкесі де қой бағады, бірақ қозы алудан колхозда ең соңында қалып, ылғи қарызға белшесінен батады да жүреді. Әскерден келгенде:
Балам, сен қасымда болсаң, екеуміз бірігіп қой бақсақ, Шаран секілді бәрін басып озамыз. Озат қойшы боламыз, — деп қуанғаны есінде. Бірақ қойға шықпай, ауыл іргесіндегі салынып жатқан сиыр қорасына құрылысшы болып орналасып алды. Мыж-мыжы шығып, жасына жетпей кәртейіп, ішкілікке әуестеніп кеткен ол кісіге не десін, әлі өкпелеп, торсаңдап жүр.
«Сіздерге келін әкелемін!» — дегенде ғана қабағы ашылып «Иә, Құдай, жалғызымның тілегін қабыл ете гөр, инабатты келін бере гөр!» — деп күс-күс алақанын жайып, көзі жасаурап, даусы дірілдеп бата бергенде, жүрегі шымырлап, толқып кетті.
Екі көзі төрт болып, олар күтіп отырғаны хақ. Ымырт үйіріліп, машинаның шамдарын жағып, жанындағы балшырын уыз перизатына сиқырға толы құштарлықпен үздіге емініп-емініп қарап қойып, ақыры шыдамай жол жиегіне тоқтады. Екі бетінен иман төгіліп тұрған томпақ бет албыраған қалыңдығын сыртқа алып шығып, көк жапырақтары тербетілген, қалың биік ағаштардың аясына апарып құмарлана сүйді. Қыз әнтек ернін тосқаннан артық ештеңе білмейді, мойылдай екі көзінен, бір қылау жоқ әппақ мойнынан, бір көтеріліп, бір басылып тұрған омырауынан мейірлене өбіп-өшіп өліп барады.
Ағатай, — деп қатты құшақтағынына ауырсына сыбырлаған Мінәш.
Ағажан! – Үйге барайықшы… – деді үні дірілдеп.
Жүрегі атқақтай соққан тепсе темір үзетін күздегі құтырынған бұқадай жігіт өз-өзін әзер тежеді, арықтағы суға бетін жуды.
Қыз ескі халатын қайта қаусырына киіп, жыртық жұлым-жұлымы шыққан галөшін тыпыңдата басып, машинаға келіп отырды.
Махмудтың бүкіл өзен суын сорып алар насостай ауа сорып жұтып алып, бауыздайтын өгіздей қорылдағаны әйдік жерден естіледі.
Әй, тұрсаңшы! – деп Елубай құрдасын жұлқылап еді, арақ мүңкіген ол былқ-сылқ етіп оянбады.
Аз ғана тау алқымындағы ауылға кірісімен бепілдетіп, Елубайдың жалғыз көшемен машинасының шамын жарқыратып өрлеп келе жатқанын естіп, көрген қалың қатын-қалаш үйден қопарыла шығып, абыр-сабыр басталды да кетті.
Апа, келін әкеле жатыр! Сүйінші!
Келін әкеле жатыр! — дескен дауыстарға жүгірісе шыққан балалардың қиқуы қосылып Елубайдың екі бөлмелі үйінің төңірегі у-шуға толып кетті.
Әппақ машинаны қаша маңына тоқтатып, сыртқа шыққан Елубайды көріп:
Әй, серіжігіт, келін қайда? – деп алдымен жеткен қамытаяқ жеңгесі алқына сұрады.
Әне, отыр ғой, — деп белін күтірлете керіліп, еріні жайыла күліп, бойын жазған Елубайды ұмытып, бәрі жаңа түскен келінді қаумалап әкетті.
Машинадан шығар-шықпастан шешесі байғұс бүгін киген ұзын сүйретілген көйлегінің етегіне сүріне басып:
Айналайын, жолың ақ болсын! Мынау менің қолым емес БибіФатима апамыздың қолымен ақ орамалды жабайын, — деп басына көлдей ақ жаулық жауып, еңкейтіп, маңдайынан сүйгенде әжім торлаған екі көзінен жас саулап төгіліп кеткені…
Жеңгелері қоңырсытып, алау-далау күзгі апорт алмасындай қызарған бетіне, айдай жазық маңдайына қойдың шыжғырылып, ерітілген майын аямай жағып тастады.
Үйге оң аяғыңмен кір!
Босағаны оң аяғыңмен атта! – десті екі қолтығынан жұмыла ұстаған талайды көрген жалмақай жеңгелері сыбырлай.
Арты мыжылған әбден тозған шаң-тозаң баттасқан ескі екі галөш сыртта, есік көзінде қалды.
Келін ақ балтыры жарқырап жалаңаяқ босағаны оң аяғымен аттап кіргенде:
Қара шаңырағыңа сәлем жаса! – деп екі жеңгесі әппақ сусылдап үсті басын түгел жапқан орамалымен еңкейтіп сәлем салдырды.
Баласы әскерге кеткелі бері тігіп, қайта-қайта іліп, қарап қойып жүретін ақ болатнай шымылдыққа әкеп кіргізді.
Үй іші әп сәтте ысып сала берді. Шымылдық ішіне топырлаған балалардың бірі кіріп, бірі шығып, бойжетіп қалған сыбызғыдай қыздар сызылып келіп жанына қаз-қатар тізіліп отыра қалды.
Ешкім жоқта бетіңді ашып отыр қарағым. Мен сенің жақын жеңгең боламын. Ойбуй, әлгі серіжігіт қайным қайда? – деп қамытаяқ әйел құлдыраңдай далаға жүгірді.
Алма ағаш бағының арғы жағында сайдағы өзенде шешініп тастаған Елубай суды шалпылдата рахаттана шомылып жатты.
Әй, серіжігіт, шешек-ау, қайдасың? Қалыңдығыңның жанына отырып, шәй ішіңдер. Ана Махмудты ала кел! Ойбуй көтек, мына жынды серіжігіт тыржалаңаш қой тағы! – деп бұрыла сала тыпыңдай басып үйге қарай жорғалай жөнелді.
Елубай екі көзі төрт болып сасып-салбырап, орамалы қисайып кеткен шешесін шетке шығарып:
– Апа, ана келініңді көшеден ұстап алып қашып келдік қой. Үстінде көйлек, аяғында киім де жоқ, – деді.
– Бетім-ай, әй бағана айтпайсың ба? Әй, Сәндібала, бермен кел! Ертеңгісін күйеуің екеуің келінге раймагтан гүлді-гүлді көйлек сатып алып келіңдер. Ал, қазірше менің сандықтағы жаңа көйлегімді киігізіп қой! – деп безілдеген қамытаяқ жеңгесін шақырып тапсырды.
– Әй, Серіжігіт қатын алған сен ғана ма, сонша жоғалып кеткендерің не? Қой сойып, қазанға салып пісіріп, күте-күте есіміз шықты ғой. Әкеле ме жоқ, құр мақтанғаны ма деп.
Шаранның тұңғышы орақ мұрын, шүңірек көз сидиған ұзын Хасан құшақтап, құттықтады.
– Екі шал біздің үйде отыр. Әкең «жалғызымды көбейте гөр!» деп еңкілдеп жылай береді.
– Әкем не мас па?
– Жоқ, ештеңе татып алған жоқ. Атам қажы ғой. «Әй, Малдыбай келіннің беташар тойы өткенше аузыңа арақ алма. Жолы кесілмесін» деп еді «Мақұл», – деп басын изеп, сап-сау отыр. Шаран әкем: үйден дөнен танадай қошқарды әкеп сойып, ертең беташар тойын өткізіп береміз деді. Мына Махмудқа не болған сонша?
– Жаңа ауылға келгенде ғана бір стакан ішіп еді…
– Әкең ана полковник Досов бауырынан сүйінші сұра, дәл қазір, – деп өзеуреп отыр. Не істейміз? – деп шешенше сөйлеп кетті. Бұл ауылда қазақша, шешенше бәрі сөйлей береді.
– Ертеңгісін аудандағы милиция бастығына барып айт, сол хабарын берсін! – деді көңілі жайланған Елубай алма ағашы арасында төсеген текемет үстінде алқақотан отырған құрдастарына қарай ыржия бет алып.
Түннің бір уағында жігіттерімен дуылдаса шөлмектерді сыңғыр-сыңғыр еткізіп, ду-ду отырған бұған тақай келіп:
– Әй, Серіжігіт жүрші бері, – деп жеңгесі қолынан тартып тұрғызды.
Жеңешем мені сағыныпты, – деп бас сап сүйіп еді:
– Шешек-ау, үлбіреп қалыңдығың күтіп отыр емес пе? Жүр қане! – деп назданған болды.
– Ал, енді бара қойыңдар бәрің, – деп әлі жас келін жанында отырған қыздарды шығарып жіберіп, шымылдық ішіне төсегін салды.
– Әй, қайным-ау, ал кел демал, – деп Мінәштің үстіндегі шешесінің көкшіл помбарқыт көйлегін шештіртіп жатқызды.
– Әй, Серіжігіт бірдеңе білесің бе, жоқ, жаныңда тұрып үйретейін бе. Неғып состиып киіміңді шешпей тұрсың? Бар келіншегіңнің жанына, – деп шымылдыққа кіргізіп жіберіп, шырт еткізіп электр шамын өшіріп, есікті жауып шығып кетті.
Жаз таңы жарқырап атыпты, терезеден рахман нұры төгіліп тұр. Елубай жанында бөденедей бұйығып жатқан жарына сүйсіне қарап, орнынан тұрып, киініп, шымылдықтан шыққаны сол еді:
– Әй, шешек, қазір келінге шәй құйдырып ішкіземіз. Далада қаңғып кетпе, – деп саңғырлаған қамытаяқ жеңгесі әңгімесін бітіріп үлгермей, Мінәші де шымылдық ішінен желеңай жасыл помбарқыт кең көйлегімен үлбіреп шыға келді.
– Апа, апа, сүйінші! Келініңіз ақ босағаңызды ақ адал аттапты! Міне, көріңіз, – деген түбі түскен шелектей даңғырлаған қамытаяқ жеңгесі шешесіне ақжайманы ашып көрсетіп жатты.
– Мә, ала қой, – деп апасы байғұс оған қалтасынан беторамалға түйілген пұл алып ұсынды.
– Абысын-ажындарыңа көрсетіп көрімдігін ал! – деп Қаракемпір балбұл жайнады.
Дәу ағашқа іліп, әппақ қардай семіз дөнен қойды сойып жатқан Хасан мен Махмудтан қасына келгенде:
– Досов көкеңе айтылды. Келемін депті, – деді Хасан. Үһілеген-аһылаған Махмудтың жүрелеп отырып, басын қос қолдап қыса бергенін аңғарып:
– Сен бір минутке бері жүрші, – деп оны алма бағының шетіне апарып қамытаяқ жеңгесі үшеуі бір шишаны бөліп ішіп алды. Жалғыз құртты бөліп жеген жеңгесі де жадырап, ал досы түннен қалған табақтағы суық етті қарбыта асады.
Малдыбай әкесі мен Шаран екеуі беташарда ағаш сәкіде жеке отырды. Мұртты мұғалім беташарын айтып, келіннің орамалын ашып:
– Ал, Малдыбай ақсақал бата беріңіз, – дегенде орден-медалін сыңғырлата тағып алған әкесі дауысы қарлығып «Бақытты болыңдар!» – дегенді әзер айтып, еңкілдеп жылап, бүкіл туыстарының көзіне жас алғызды. Шетен таяғына сүйеніп, үйге кірмей кешке дейін далада жол тосып, інісін күтіп жүріп алды.
Досов кешкі өрістен мал түсіп жатқан кезде қап-қара «Волгамен» келді. Іле «жигулиін» мінген аудандағы милиция бастығы жетті.
Төргі үйге дастархан жайып, жаңа түскен келін сызылып отырып шәй құйды, Елубай кесе әперіп тұрды. Малдыбай сызданып, ішін бермей кіржиіп, қабағы ашылмады.
– Мырзажігітке алып қойған сыбағамыз, – деп Қаракемпір елпілдеп табақ тартты.
– Ей, анауыңнан әкелмейсің бе? – деп қара шал зірк ете қалғанда жүресінен енді дастархан шетіне жайғаса берген Қаракемпір қайта ұшып тұрды.
– Нені айтасың?
– Әй, сен неге дымбілмес болып қалғансың? Дос атамыздың қара шаңырағына келін әкеп жатқанда ішпегенде қашан ішеміз, а?
– Мен ішпей-ақ қояйыншы, ертең жұмыс бар!
– Әй, Мақсат сандалмай тыныш отыр, – деп ағасы шырт ете түсті.
– Неге түсте беташарға келмедің, ә? Татар келін қайда? Қыздарыңды ерте келсең қайтер еді? Бүкіл ағайын-туған, ауыл-аймағым тойлап жатқанда соңымдағы жалғыз бауырым сен неге келмедің? Бүгін анау жотада жатқан Дос әкеміз бен Бүбіш шешемізге құран оқытуға ертіп апарайын деп, сені күте-күте екі көзім төрт болды. Дос әкеміз жалғыз еді, одан сен екеуміз, сенен үш қыз, ал менен мына жалғыз Елубай інің. Қалай дәтің шыдады? Кейін мен өлсем де келмессің сен?
Төрде екі иығындағы алты жұлдызы жарқыраған тығыршықтай полковник терлеп кетті.
Ауданның милиция бастығы жылжып, сырғып далаға безді.
– Стақандарыңды ары тарт. Мақсат екеуміз кесемен ішеміз, – деп қос шыныға ліпілдете арақ құйып:
– Ал, Дос ағамның ұрпақтары аман болып, өсіп-өнсін! – деп шімірікпестен тартып алған Малдыбай інісіне оқты көзімен қарап еді, анау да сіміріп салды.
Саған арнаған өзіміз жемдеген семіз тоқтыны сойып, асып жатырмыз, кішкенеден кейін дайын болады. асықпай жеп қайт!
– Жеңеше, рахмет. Қызмет бар ғой, қайтамын қазір.
– Әй, сен баршы ана жаққа. Келін қарағым сен де шыға тұр. Мына Мақсатпен жеке сөзім бар, – дегенде Елубай да тұра бастап еді – Сен үйлендің, отыр енді қатарымызға қосыл. Достан тараған үш еркек еркекше әңгімелесейік.
Әкесі әшейінде көп үндемей жуас өгіз секілді өз шаруасын күйттеп қана жүргенімен ашуланса көтеріліп, долданып жайпап, таптап тастайтын ожарлығы бар.
– Мақсат, менің төрімнен көрім жақын. Міне, жетпістің үстіне шықтым, жиырма жыл қой бақтым. Мына жүгермекке ақ таяғымды тапсырайын, екеулеп озат болып, дүрілдеп көтерілейікші деп көп үміттеніп едім. Бұл да өзің секілді бірбеткей, «қойыңның құлағын көрмеймін» – деп бір боқтады да, сиыр қора салып жатқандарға қосылып кетті. Тоқетерін айтайын, сен мына ініңді қасыңа ал, тәрбиеле. Өлсем – о дүниедегі аманатым, тірі болсам – қолғанатым осы балам!
– Қой-қой деп оқытпадың ғой, аға. Білімі қалай? – деп борша-борша терлеген полковникке Елубай сүлгі ұсынды.
– Әй, Мақсат, сен аспаннан салбырап түстің бе? Сені оқытқан, осы күнге жеткізген кім? Ол – мына мен, мен баққан колхоздың ақ қойы. Көп сандалма, менің ақ таяғымды алмаса, сен қасыңа алып ала таяғыңды ұстат! Әй, неге үндемей қалдың? Шаран құрдасым секілді арақты мүлде қойып, намазға жығылайын деп едім. Бұдан кейін енді ішпеймін, кел қалғанын алып қояйық! – деп екеуі екі кесені төңкере ішті. – Мақсат, біздің тұқым өспеген тұқым. Енді өсіретін осы сендерсіңдер. Саған ыза болып, мына тұрған долы әйел айқайы жететін Алматыдан келмегеніңе, тойымда болмағаныңа күйіп кеттім. Осы татар әйеліңді алғаш алып келіп, үйіме түсіргенде мына баққа палатка тігіп, жалғыз өгізімізді сойып, шерпек-шертпек араққа елді жығып, дүрілдетіп той жасаған мен едім ғой.
– Аға, ағатай, болды-болды. Кешірші жаман ініңді, – деп төрде отырған полковник атып тұрып, томашадай қара шалды құшақтай алғанда Малдыбай да інісінің арқасынан қағып дауысы дірілдеп:
– Соңымнан ерген жалғыз қоңыр қозым, – Махатайым сен аман болшы! Дос әкеміз «Мақсатымды жылатпай өсір, оқыт» деп табыстап еді жарықтық. Бетіңнен қақпай оқыттым, Мәскеуге жібердім милиция оқуына. Сен екеуіңнің бағыңа соғыстан жаралансам да аман қайттым… – деді өксігіне тығылып.
– Аға, Елубай барлық документін алып келсін маған, – дегенде Мақсат көкесінің көзіндегі меймілдеген жасты көріп іштей: «Мына ағалы-інілі екеуіне сонша не болған?» – деп қойды.
Полковник көкесі бір айдан кейін осы қара шаңырақтың жанындағы баққа шатыр тігіп, Елубайдың тойын өзі түгел көтеріп жасап беретін болып, ағасының әжім қақтаған бетінен қайта-қайта сүйді-ай кеп. Қаракемпір жеңгесіне әкелген үнді шәйі мен қант-кәмпитін беріп, Елубайды да қапсыра құшақтап, ағасының алдында баладай жүгіріп, жасқана қоштасып әзер кетті.
Үш күннен кейін әкесі жеке шығарып алып:
– Қойдың соңына салып қойып сені төртіншіден кейін оқытпағаным рас, жетіншіні бітірді деген қағазың бұрыннан бар. Ана Қарғалыдағы кешкі мектеп директорына екі қой беріп, міне мынаны жаздыртып алдым, – деп қолына табақтай аттестат ұстатты да, полковник інісіне жіберді.
Облыстық милиция бастығы Мақсат Досов қызметінде қатал, қаһарлы. Елубай бір апта үйінде жатып, машинасын жүргізіп жүрді, одан бір айлық курсқа жіберіп, ГАИ-ге орналастырып, ала таяқты ойнатып, сержант болып шыға келді.
– Елубай, ағаға барып айт. Келесі жексенбіде тойларыңды өткізіп беремін. Мә, мынаған келін екеуің киімдеріңді сатып ал, қалғанын жеңешеме бер, – деп полковник жолға шығарып салды.
Үстінде шырттай милиция формасы, қолында екі қапшық татар жеңгесінің сәлемдемесі, қалтасында полковник көкесі берген қызыл-ала ақша… асып-тасып, алып-ұшып жетіп келсе үйінің төңірегі тым-тырыс. Ауыз тамның бұрышындағы төсекте құп-қу боп әкесі жатыр. Шаран қажы басында құран оқып отыр.
Шешесі келіп бас салып:
– Келдің-ау қарағым. Таң атқалы құлады, тұра алмай әуелі бір ауыз сөйлей де алмай қалды. «Елубай… Елубайым» – дей береді, – деді жыламсырап.
Шаран молда әппақ сақалын сипап:
– Дауыс шығармаңдар. Дем салып жатырмын, – деді.
– Әке, мен келдім! ГАИ болдым! – деп ала таяғын көрсетіп, қасына жүрелей отырып, сұп-суық қолдарын кезек-кезек алып, уқалай берді. Әкесі жұмулы көзін ашып, жалғыз тал ұлына мейірлене, шуақтана қарағанын-ай…
– Қарағым-ай! Келдің бе?.. – деп үзіп-үзіп айтты да қолы сылқ ете түсіп, жүріп кете барды.
Қайран әкесі мәңгілік сапарға аттанды.
– Сені ғана күтіп жатыпты ғой! – деп дауысы бұзылған Шаран қажы қандыкөйлек досының көзін жапты.
Қаракемпір, Мінәш азан-қазан дауыс салып, өзегі өртене өкіріп астаң-кестең болған Елубайды бас салып кезек-кезек құшақтап, көрісе бастады. Жалғыз ұлының жанұшыра айқайлап, жылаған дауысы тау қуысындағы алақандай ауылды дүр сілкінтіп, бәрі осы қаралы үйге топ-тобымен ағылып келіп жатты. Бой-бой жылап еңіреген жан досының қолтығынан сүйеп тұрған Махмудтың да ыс-ыс етіп қасқа тістерінің орны үңірейіп, қыстыға өксігені естіледі.
* * *
Қанша асыққандарымен артынып, тартынып жолға шыққанша күн көтеріліп, тас төбеде шақшиып тұрып алды. Алакөлге, Мінәштің төркініне бармағалы да үш жыл зырғып өте шығыпты-ау. Зәті жуас келіншегі әке-шешесін сағынғанын көп айта бермегенімен, солай барамыз дегелі үкідей ұшып-қонып, қуанып жүр.
Белдеуінде «ГАИ» – деген жазуы бар жап-жаңа «Жигули» рулінде Елубай, жанында досы орақ мұрын Махмуд, арт жағында екі баласымен келіншегі жайғасқан. Жылға жетпей Мінәш қошқардай салпы ерін, бүркіт қабақ күйеуінен аумайтын ұл туды, одан көзі де өзі де өзіне ұқсаған қарақат көз қызды өмірге әкелді. Енесі екеуі екі баламен алысып, үй-ішін базар ғып тастады. Үйінің алдына тағы ас бөлме қосып, үстін шиферлатып, сиыр мен уақжанға қора салды. Тек, әкесі әттең, мұндай қуаныштарын көре алмай кетті. Үйлену тойына деген семіз байтал әкесінің жаназасына сойылды, қырқын, асын берді, бейітінің үстіне күмбез тұрғызды.
Мінәш бір атадан бес қыз, бір ұл. Жалғыз інісі үйленіп, бәрі сол тойға жиналып бара жатқан беті. Соңында қап-қара сүліктей «Волгада» шешесі, татар жеңгесі кенже қызымен отыр. Генерал Досов қыста министр болған, Талдықорғанда облыстық милиция бастығы күтіп алып, ресторанда аста төк күтті. Аудан шекарасында қызыл бет толық майор осы ауданның милиция бастығы екенін айтып, өзен жағасында самаурын көтертіп, қуырдақ жасатып, балық қақтап, далаға көк шөпке дастархан жайып мәре-сәре қылды.
«Министрдің бәйбішесі бастаған туыстары келе жатыр» – дегенді қалай естігенін кім білсін, бұлар иіліп жік-жапар боп қарсы алды дерсің. «Енді жеттік-ау» – деп өзен жағасында татар жеңгесіне көрсетпей Елубай мен Махмуд екі реттен тартып алып, көңілденіп, лепіріп шыға келді.
Қыркүйектегі күннің қызыл шапағы семген шақта оқалақ тиген сиырдай ойқы-шойқы жолда селкілдеген үш машина музыкасы даңғырлаған ауласына палатка тігілген үйге тірей тоқтады.
– Құдалар келді! – десті шулаған жұрт.
– Жоқ, ескі құдалар екен, – деп жапатармағай жүгірісті.
– Министр келіпті өз «Волгасымен!»
– Жо-жоқ, министрдің бәйбішесі екен! – деп ұбап-шұбаған құда-құдағилары жапырлап амандаса бастады.
Самаладай электр жарығынан Елубай жан-жағына қарап еді Рәш көрінбеді. Бәрі Мінәшті құшақтап, сүйіп, бетінде қалы бар шешесі көзіне жас алып, өз қызына өзі жатырқай қарап:
– Мінәшжан-ау, мынау жиен бе? – деп салпы ауыз ұлын сүйді.
– Иә, анау апам көтеріп жүрген қыз екіншіміз.
– Тағы екіқабат көрінесің?..
– Иә, тәте. Елубай бері кел. Міне, күйеубалаңыз, – деп тіп-тік шынардай старшинаны шақырып таныстырды.
Ауылды азан-қазан қылып, машинасын бипілдеткен дауыстар естілді.
– Құдалар келе жатыр!
– Арқан керіңдер!
– Шашу қайда, шашу? – дегенше болған жоқ, бір қорапты машина дүр етіп ентелей тоқтады. Үстінен топырлап секіріп түсе бастағандарды кабинадағы қаба сақал басқарып, үсті-бастарының шаңын қаққыштап бәрі жиналып, бері топталып жүре бастағанда арқан керіліп, шашу шашылды.
Ауыздыға сөз бермей лепірген дудар бас қалақтай жұқа жігіт тойды бастап кеп жіберді.
Елубай келіншегімен, Махмуд бәрі жастармен бірге отырды. Махмудтың сілтесі жаман, алдындағы стақанға құйғанды әп-сәтте алып қойып, көзі алайып қарап отырады.
– Әй, тізгін тарт, абайлап ішсеңші, – дегеніне:
– Оллә, биллә, мен ешуақ мас болмаймын, – деп тістерін жарқырата күлді.
Осы жаққа жүрерде бой бермей, «Доғдырдан өлердей қорқамын!» – деп азар-безер болған Махмудты жетелеп алып «стомотология» деген жазуы бар үйге әрең кіргізді. Тісінің қызыл етіне піскілеп дәрі салғанда байлап, шандып тастаған Махмуд қанды көрген бұқадай өкіріп, жылап бір кезде сылқ ете түсіп, серейіп қатып қалды. Қол-аяғын ұстап отырған Елубайдың есі шықты.
– Ойбай мынау өліп қалды ғой, – деді тастай суып бара жатқан қолақпандай қолын уқалап.
– Нешауа, қазір тіреледі, – деп білегіндегі көк тамырына ине салып, оятып алып: – Не деген қорқақ едің. Дәп-дәу жігітсің, – деп егде дәрігер ананың ұлардай шулаған үңірейген қос танауына дәке иіскеткенде ғана тынши қалды.
– Наркоз бердім. Асау түйедей жынды ғой досың, – деп аузын арандай керіп тастап, ұрғылап, пістелеп қос қасқа тісін жарқыратып салып берген еді.
– Әне, ана албастылар келді! – деді мұны бүйірінен түрткен досы есік жақты нұсқап. Қызыл берет қылт-қылт көрініп, арық ирелеңдеген, ширатылған мұртты ұзын жігіт бұларға қарсы кеп отырды.
– Мынау менің жарым Елубай, анау досы Махмуд, – деп Мінәш тызақтап бірдеңе шығып кете ме деп таныстыра бастады.
– Атым Манас. Бажа екенбіз, Рәштің күйеуімін, – деп анау ұзын мұртын ширатып қойды.
Стақанға ліпілдете арақ құйып:
– Әй, бажа неге тойға кешігесің? Давай штрафной іш! – деп Елубай әкіреңдеді.
– Тамшы қалдырмай алып қой, қане! – деп жүн-жүн білегін көрсетіп, Махмуд стақан соғыстырды.
– Мен ішпеуші едім, гастритім бар, асқазаным ауырады, – деп күмілжігенде:
– Әй, бұл тойда гастрит, ана ит, мына ит деме! Атың Манас – дырдай, өзің ұзын қылдай, мұның қалай бажеке сый-сияпаттан жұрдай! Сөзді доғар, қане түрегеп тұтас алып қой! – деп Елубай өзі бірінші болып төңкеріп салды. Анау да су ішкен тауықтай, кернейдей өңеші сорайып екі жүз граммды әзер қылқылдатты.
«Осы бір жыланқұртша ирелеңдеген сүмелекке мені айырбастады-ау. Әй, Рәш-ай, міне Мінәш сіңіліңді қарашы. Ұл десең ұлы бар, қыз десең қызы бар, үлде мен бүлдеге орап қойдым. Сен мына сүмірейген байға тигелі үш жыл болса да пұшпағың қанамай қысыр байталдай қубас өтіп барасың?» – деген ойлар дегбірін қашырған Елубай ындыны құрып, тағы арақ құя бастады.
Бұйрабас асаба шәңкілдеп:
– Үзіліс жариялаймын. Бір сағат би, – дегенде алдарындағыны асыға-үсіге қаға салып, бәрі сатұр-сұтыр тұра бастады.
Палатка іші пысынатып жіберіп еді, далада көл жақтан салқын леп еседі.
Су сеуіп сыпырып қойған есік алдындағы алаңда би басталды, радиоланың пластинкасын ауыстырып, «Облади, облади» деп тынық түнде әндеткенде Елубай да ортаға шығып жас жұбайлардың жанында жер тепкілеп, отырып-тұрып, моряктардың биін билеп көрсетіп, бәрін таң-тамаша қалдырды.
Терлеп шыға бергенде балбұл жүзді Мінәші беторамал әкеп берді. «Әй Рәшті алмағаным қандай жақсы болған, міне мына келіншегіме қарашы, өң десе құлпырған өңі бар, мінезі ме, жібектей мінезі қандай, енесі екеуі бір самаурын шәйді терлеп-тепшіп, әңгіме-дүкенді құрып, жарасып ішкені қандай!» – деп Елубай келіншегімен теңселіп, тербетіліп вальс биледі.
Тойға жиналған қауым, әсіресе қыз-қырқындар көздерін сүзе қарап, министрдің бауыры-старшинаға тиген Мінәш қандай бақытты деп қызыға да қызғана қарап қалысты.
Желпініп, терін басуға палатка сыртына шыққанда Махмуд қасына сап ете түсті.
– Әй, жаңағы бажама айтсаңшы, бірдеңелерін алып шығып құймай ма бізге! Әй, қонақ күтіп үйренбеген сүмелек-ау…
– «Айн момент!» Қазір тас қыламын! – деп тісін салдырғалы сөзі анық түзелген досы арбаңдай басып жоғалды.
Бажасы бір бөтелке мен тарелканы ұстап, үш стаканды қалтасына салып алып жетіпті.
Үшеуі тік тұрған күйі тартып алды.
– Темекіңнен берші, – деп еді шешен досы Елубай туған күніне портсигарын шырт еткізіп ашып, екеуіне бір-бір тал ұсынып, біреуін ерніне ілді. Қалтасынан зажигалкасын алып, алдымен Манастың аузындағы темекісін тұтатам дегенше болмады теңселіп әзер тұрған Махмудтың қолы дірілдеп, толқып-ақ кеткені. Лапылдаған от Манастың қарабұйра ширатылған мұртының бір жағын тұтас лап еткізіп, алып түсті.
– Ойбай-ау, ойбай – деп Манас шөкелеп отыра кетіп, қайта тұрғанда ширатылған мұртының жартысы өртеніп, күйіп жоқ болыпты.
– Ештеңе етпейді, кел күйген жеріңді сүртіп жіберейін, – деп Елубай беторамалына арақты құйып, сүрте бастады.
– Ойбай, ашып жатыр, – деп бажасы сұңқылдады.
– Нешауа, иә, мынаны ішіп ал, – деп толы стақанды ұсынған
Махмудтың ойында дәнеңке жоқ.
Үшеуі екі шиша ішіп тауысқанда Манас бажасы шөккен түйедей жүрелей отырып, арқасын палаткаға тірей, сылқ ете түсті.
Биге қайта келгенде Елубай құдашаларымен твист билеп, бойжеткендер кезек-кезек шақырып, тіпті бір-екі жайтаңдаған келіншектер де бөкселерін бұлтыңдатып, сілесін қатырды.
– Аға, ана біреу тиісіп қоймайды. Алып қашамын деп жатыр, – деп министрдің мектеп бітіргелі отырған ерке кенже қызы келіп тоқтатпағанда өнерін көрсетпек-ақ еді.
– Мамаң қайда?
– Сақинасы ұстап, үйде жатып қалды.
– Көрсетші қане, кім ол саған тиіскен?
Әп-әдемі тотының балапанындай әсем қысқа көйлек киген, иығынан шашын қиған қарындасына қоқиланып тиіскен жігіт ақ жейдесінің омырауын ашып тастап тыпырлап билеп жүр екен.
– Бауырым, бері жүрші, – деп әлгі тампыш мұрын, түрік ерін бозбаланы шақырғанда ар жағынан бес-алты жолдас-жорасы қоразданып ере шықты.
Стол басында қалғып отырған Махмудты бүйірінен түйіп жіберіп:
– Не, массың ба? – деп еді.
– Олла, біллә, Махмуд өмірі мас болмайды! – деп ол қарғып тұрды.
Қашадан шығып, арырақ барғанда:
– Әй, жігітім, анау қарындасыма неге тиісесің?
– Немене, шауып аласың ба? – деп анау тіпті есіріп алыпты. – Бүгін түнде оны алып қашамын!
Сөзін бітіріп үлгертпеді, баспен құлақ-шекеден сұрапыл соққанда анау найзағай түскен теректей шаң басқан жолға гүрс құлады. Жанындағылар едіреңдеп, жұдырықтарын түйісіп, қоршай-қоршай алды.
– Махмуд, арқама кел! – деп Елубай қарсы алдындағыны өкпеден теуіп қалпақтай түсірді. Көптің аты көп, жігіттер жүгіріп келіп ауылдастарына жақтасып, сойқан төбелес басталды да кетті. Ырс-пырс, былш-былш, ашулы арыстандай арпалысып, шыркөбелек айналып, қарсы келгенін ұрып-жығып, жұлқынып жатқанда қызыл бет майор алқынып жетті.
– Тоқтат! Тоқтатыңдар қане! – деп айқайлап арашалап жүр. Анандай жерде қиралаңдап келе жатқан Манас бажасын көзі шалып қалып ішінен ыңқ еткізе періп өтіп еді, күлге аунаған түйедей изең етіп құлап түсті.
Ел-жұрт шырылдап, үйден Қаракемпір мен министерша жеңгесі жүгіріп келіп, Елубай мен Махмудты сүйрелегендей алып кетті.
– Әй, шешек, әлі тентек жының басылмаған ба? – деп татар жеңгесі шүлдірлеп ұрыса бастап еді, қызы:
– Мама, аналар өздері бұзық екен. Мені алып қашпақ болғанда, Елубай ағам алып қалды! – деп еді ауылдастар жым болды.
– Ой, ол басқарманың баласы ғой. Кімге тиіскенін білмей, өлер жерін байқамаған сорлы екен! – десті.
Мінәш шәугіммен су әкеп беттерін жуып жатқанда Махмуд:
– Мә, мынаны қара. Екі қасқа тісім тағы түсіп қапты! – деп аузын аңқита ашып көрсетіп мәз.
– Әй, досым-ай, қайран тісің қайда қалды екен? Енді алтыннан салдырып беремін!
– Елубай, жаным әшейін, жан досым болсаң олай айтпашы. Енді доғдырға апарсаң шын өліп қаламын. Үш жылда тіссіз үйреніп кетіп едім, сен ғой бой бермей салдырған!
Ертеңгі шәйден кейін бір кепенің басын жеген соң, алқақотан отырған құда, туыстары алдында Қаракемпір алдымен сөйледі.
– Құда-құдағилар! Шалым аяқ астынан қайтыс болып, ауыл алыс, жер шалғай ертерек келе алмадық. Мынау ат-шапан айыбымыз, – деп күрк-күрк жөтеліп отырған құдаға шапан, пысық қалдыбет құдағиына камзол кигізді. «Мынау келініміздің қалың малы» – деп ақша ұсынды, қоржынынан кездеме, мата алып бәріне жағалай үлестірді.
Министерша жеңгесі керіліп ортаға шығып, бәрінің аузын ашырды.
– Мынау құдама, мынау құдағиыма, – деп екеуіне қаракөлден тұтас тігілген өте қымбат пальто кигізді, сарыжалқын, күлгінкөк боп түрі құлпырып жайнап тұратын оны киген құда-құдағилар ыржаңдап мәз болып, ернін жия алмай қалды.
Мінәштің ата-аналары да киіт үлестіріп, ең соңында Махмудқа шолақ жең шатланка жейде бұйырды. Абыр-сабыр, қайтуға қамдана бастағанда Шаранның баласы айды аспанға шығарғаны бар емес пе?
– Тоқтаңдар, сәл сабыр етіңіздер. Мұстафа дадам алғаш Кавказдан жер аударылып көшіп келгенде Дос атамның үйінде тұрып, туыс-жекжат болды. Шаран деген әкем Елубайдың папасы Малдыбаймен түйдей құрдас, ақыреттік дос еді. Осы жерге кәртайып, құдалыққа келе алмады. Бірақ құдаға мінгізген жылқым бар деп мына пұлды беріп жіберді, – деп орамалға түйілген ақшаны ашып көрсетіп, күркілдек Мінәштің әкесінің алақанына салды. Махмуд қасқа тісінің орны опырылып, қызыл тілі жылтыңдап қолын көтеріп, әңгімесін әрі жалғады.
– Мына Елубай екеуміз жан жолдаспыз. Екеуміздің арамыз үш-ақ күн, құрдаспыз. Мені мына Қаракемпір анам, ал оны шешем екеуі кезек-кезек емізген. Жан жолдасыммен осында келіп үш жыл бұрын мына Мінәшті алып қашқан мен едім.
Есіктің босағасында көптің артында сығалап қана жасырына қарап тұрған Рәш осы кезде сырғып шығып, ары көрінбей кетті.
– Мына Мінәштің інісі жаңа үйленген құда бала болса Елубай екеумізге әлі күнге дейін бір ауыз қатты сөз айтпады ғой. «Әпкемді жалаң аяқ, жалаң бас алып қашқандарың қалай?» – деп ұрысса да, сабаса да арқаны тосып үндемес едік. Міне, нағыз молодец жігіт! Енді бұдан былай сен де менің туған інім боласың. «Айқасқа» деген бүкіл ауданда бәйгенің алдын бермей жүрген қасқа жүйрігім бар. Өзі асыл тұқым. Соны саған мінгіземін, келіп алып қайт! – дегенде Елубайдың өзі таң қалып:
«Айқасқаны» бермекпісің? – деп қайталап сұрады.
Осы өңірде бәйгенің бәрін алып, құда баланың атын аспанға шығарсын. Бұл Махмуд айтпайды, айтса айтқанынан қайтпайды. Оллә-биллә, шын сөзім! – дегенде бәрі алақандарын шапаттап, мәрттігіне разы болды.
– Тек мұның алдыңғы екі тісі осы қорада қалды. Тапсаңдар беріп жібересіздер, – деп Елубай әзіл шақырды.
Қос қасқа тісіңізді тауып берсек не бересіз? – деп жайтаңкөз құдаша қағытты.
– Мендегінің бәрі сенікі болады, – деп Махмуд ду күлгізді.
– Түнде бұл құда баладан үміттеніп едік, «Құдашадан құр қалғаны қалай?» – деп, қарасақ столға басын сүйеген күйі ұйықтап, қорылдап тұрмай қойды ғой, – деген құдашаның бірі және түйреп өтті.
– Келесі келгенде бәрі болады, – деп Махмуд шыдамай орнынан тұрып кетті.
Топырлап сыртқа шыққанда палатканың бұрышында состиып тұрған Рәш пен күйеуін көрді. Манас бажасы қисалаңдай басып кеп амандасқанда байқады кешегі едірейген қалың мұртын тып-типыл сыпырып алып тастапты. Оның орны түйеқұстың жұмыртқасындай ақтаңдақтанып, ал бір ұрты күйіп, қызара бөртіп тұр. Рәш басындағы қызыл беретін умаждаған күйі сол жерде тас мүсіндей қатып тұрды да қойды.
Майор арсалаңдап дөңгелеп кеп Елубайды қолтықтап қашадан алып шықты. Анандай жерден кеше төбелескен кертпе мұрын, түрік ерін жігіт құлдыраңдай келіп, қос қолдай амандасты. Беті домбығып, көз алды көгеріп, добалдай ісіп тұр.
– Аға, ағатай кешегіге кешіріңізші! – деді басқарма баласы мұның да қанталаған көзіне тік қарай алмай.
– Елеке, міне ат-шапан айыбымыз. Мынау саған мінгізген тұлпарымыз, – деп аудандағы милиция бастығы биік шарбақпен қоршалған машина қорабында тыпырлап тұрған айғырды көрсетті. – Осы машина үйіңе шейін апарып береді. Иегің қисық болса сақал түзу болмас деген ауыл балалары ғой. Кешіріңіз енді.
– Құр сөзді сылдырлатпай онда бірдеңе құймайсыңдар ма? – деп Елубай күліп жібергенде ана екеуі қапсыра құшақтай алды.
– Бәрі дап-дайын бауырым! – машина қалқасынан бөтелкені ала бергенде басы ауырған Махмуд та ентелей жетті.
– Әй мынаның мұрны күндік жердегіні сезеді. Өліп тұр ғой, оған да құй! – деді құрдасының аянышты түрін көріп. Төртеуіне бір құмыра аздау болып, екіншісін бітірер тұста Мінәш келіп:
– Министерша апам тез келсін, қайтамыз деп жатыр, – дегенде ғана бәрі жапатармағай құшақтасып, сілекейлерін жаға былш-былш сүйісіп, мәре-сәре күлісіп, реңдері кіріп, қызара бөртіп, маңдайлары терлеп балбырап шықты.
Басқарманың студент баласын көргенде топ ішінде тұрған министрдің кенже ерке қызы қылаң етіп қылт етіп бері шығып, сылаң етіп сыңқ етіп күліп кеп онымен қол беріп сәлемдесті.
«Әй, кеше түнде ғана мен үшін жан алып, жан беріп ағам төбелесті-ау» деген ойы да жоқ, екеуі шүлдірлесіп орысша сөйлесті де кетті.
Бәрі кезек-кезек қоштасып жатқанда да, дүр етіп жүріп кеткенде де Елубайдың көзіне Рәш мүлде көрінбей-ақ қойды. Иә, жара бет жазылар, қарабет жазылмас. Махаббат бүгін – ләззат, ертең – азап. Сан тарау өмір жолы қайда апарады?
Жаңа үйленген жас жұбайлар, майор мен басқарманың студент баласы аудан шекарасында бәрін тоқтатып қойып, ағаш көлеңкесіне тағы да дастархан жайды. Олардың бәрімен стақан соғыстырып, қасқа тісі опырылған Махмуд енді жеке шапты. Алау-далауы шығып тәлтіректеген майор тағы сүйіс бастады, басқарма баласы министрдің шашы желбіреген сары қызының жанында үйіріліп, ал машина қорабындағы тоқ айғыр пысқырынып, тықыршиды.
– Ал кеттік, бол-болыңдар. Досов қане тоқтат! – деген министерша жеңгесінің бұйрығынан кейін Махмудты сүйрегендей әкеліп, машинасына отырғызды. Бәрі ұбап-шұбап жүріп бергенде шешен досы көк аспан мен қара жерді қақырататындай айқай-сүреңді қаһарлы қорылға басты.
– Балаларды ұйқысынан оятып жіберді ғой, – деп Мінәш наздана күлді.
* * *
Көңілі бірлеген Елубай шырт-бырт еткізіп рацияны қосып еді:
– Алло, алло, бұл кім екен? – деген дауыс үзіліп-созылып естілді.
– Милиция страшинасы Досов тыңдап тұр! – деп саңқылдай жауап берді. «Досов» деп айтқанда бәрі жасып, төменшіктеп қалады.
– Ә-ә, Елубай, мен ғой, – аудандағы милиция бастығы ағаң. Міне, жанымда Хасан отыр. Қайдасыңдар? А-а… жақсы болған екен жолға шыққандарың. Шаран ақсақал ауырып, ауруханада жатыр дейді. Махмудтың келіншегі босанып, ұл тауыпты! Таң атқалы Хасан соны хабарла деп жанымда отыр.
Қиқ-биқ деген рацияны өшіріп, радионы қосты. Тұңғышы дүниеге келген Махмуд серейген екі қолы ұшатын құстай жайылып, қырық мың қалмаққа жеке қарсы шыққан батырдай тау қопарардай қорылға басып, былқ етпейді-ау…
Адамдар бір-бірімен байланып қалған-ау. Міне, бұл сапарында осы бір алтын құрсақ жарының арқасында қаншама жақын туыстар тапты? Қандай асыл жандар десеңізші!
Радиода «Алатау» әнін шырқаған әнші дауысы жүрегін елжіретті. Сәл сыртқа шықса Алатауын аңсап, сағынады да тұрады.
«…Иә, бұл жолмен кімдер жүрмеді десеңізші?! Мына балаларым аман болса бұл Мінәшімнің ауылына екі ортаны шаң қылып, осы жолмен әлі талай-талай келерміз», – деп әнді ыңылдаған милиция старшинасы Елубай көгерген кәртөшкедей домбыққан оң көзінің астын сипап, арт жағында отырған бала-шағаларына бұрылып, мейірлене қарап қойды.
Алматы – Өскемен тас жолына шыққан құдалар керуені алыстан сағынта қол бұлғаған абыз Алатауына қарай бет түзеді.
Авторы: Нағашыбек ҚАПАЛБЕКҰЛЫ,
жазушы, қоғам қайраткері
