Ауқымды санақ жүйесін қажет ететін, біркелкі нұсқасы көп кез келген механизмді математика заңдары әшкерелей алады. Мысалы сайлаудағы дауыстар санын.
Қалайша? Бенфорд заңы арқылы.
Бенфорд немесе бірінші цифр заңы бойынша, көрсеткіштері пропорционал өлшемдердің алғашқы цифры бірдей болады. Мысалы әлемдегі барлық мемлекеттің халық санының бірінші цифрларын жинақтайтын болсақ, 1-ден басталатындары басқасына қарағанда көп болады.
Одан кейін 2, 3, 4… Ең соңында ғана 9-дан басталатын сандар топтасады. Бұл – Бенфорд заңының негізі. Бұл принципті барлық жағдайда қолдана алмаймыз, әрине. Бірақ сайлау нәтижесін әр өңірді салыстыра отырып, Бенфорд заңымен талдасақ, сайлаудың қаншалықты әділ өткенін анықтауға болады екен.
Бұл тәсілді мадридтік ғалымдар Рауль Хименес, Мануэль Идальго және веналық ғалым Петер Климек қолданып, 10 мемлекеттегі 21 сайлау науқанының статистикасын зерттеген. Зерттеуге Канада (2011), Мексика (2006, 2012), Венесуэла (2000, 2004, 2006, 2012, 2013, 2015), ОАР (2009), Уганда (2011), Испания (2008, 2011), Франция (2007), Австрия (2008), Финляндия (2011), Ресей (2003, 2007, 2011, 2012) елдеріндегі парламент және президент сайлауы алынған.
Зерттеушілер бір үлкен және бір кішкентай сайлау учаскесінің нәтижелерін салыстырып, сайлау әділ болса, екі учаскедегі дауыстар саны шамалас болуы тиіс, деген қорытынды жасайды.
Ядрода көрсетілгендей, әділ сайлау кезінде қызыл және көгілдір шеңберлер бір-бірімен шамалас болуы тіис. Зерттеу кезінде Венесуэла және Ресейдегі сайлау нәтижелерінің әділ өтпегені анықталған.
Бенфорд заңы бойынша, мысалы «Аспан» ауданында «кандидат Қ» 70% дауыс жинаса, көршілес «Тау» ауданында да 70%-ға шамалас дауыс жинауы тиіс. Ал «кандидат Т» «Тау» ауданында 15%, көршілес «Аспан» ауданында 95% жинаса, дауыстардың әділ саналғанына күмән келтіруге болады.
Дереккөз: massaget.kz
