Алдағы 3-4 сәуір күндері Самарқандта «ЕуроОдақ-Орталық Азия» саммиті өтеді. Кәрі құрлық елдерінің өкілдері мен Азия төріндегі 5 елдің басшысы бас қосып, бірлескен бастамаларды талқыламақ. Бұл мақсатта Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Өзбекстанға ресми сапармен барады. Сонымен, кейінгі 30 жылдан астам уақытта Орталық Азия мен Еуропалық Одақ байланысы қалай дамыды? Kazinform тілшісі аталған жайтқа көз жүгіртті.
Саяси қарым-қатынастың орнауы
Орталық Азия елдері мен Еуропалық Одақ арасындағы ресми дипломатиялық байланыстар 1991 жылы, Кеңес Одағы тарағаннан кейін басталды. ЕО аймақтағы елдерді тәуелсіз мемлекеттер ретінде танып, оларға қолдау көрсету үшін түрлі ынтымақтастық механизмдерін іске қосты.
1993 жылы ЕО Орталық Азия елдерімен (Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Түрікменстан және Тәжікстан) әріптестік орнату мақсатында ТАСИС (TACIS – Technical Assistance to the Commonwealth of Independent States) бағдарламасын іске қосты. Ал 2007 жылы Орталық Азияға арналған алғашқы стратегиялық құжатын қабылдады, бұл өзара қарым-қатынастарды жаңа деңгейге көтерді. Қазір тараптар саяси, экономикалық, қауіпсіздік және экологиялық мәселелер бойынша тығыз ынтымақтастық орнатқан.
Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев та Еуропалық Одақтың жоғары лауазымды өкілдерімен бірнеше мәрте кездесу өткізді. Мәселен, 2021 жылғы 26 қарашада Брюссельге ресми сапары барысында Еуропалық комиссияның Президенті Урсула фон дер Ляйенмен келіссөз жүргізді. Бұл кездесуде сауда-экономикалық және инвестициялық байланыстар, пандемиядан кейінгі экономиканы қалпына келтіру, климаттың өзгеруі, көлік-логистика және гуманитарлық салалардағы ынтымақтастық мәселелері талқыланды.
Фото: Ақорда
2023 жылғы 2 маусымда Қырғызстанның Шолпан-Ата қаласында өткен «Орталық Азия – Еуропалық Одақ» саммиті аясында Еуропалық Кеңес Президенті Шарль Мишельмен тағы бір кездесу өтті.
Былтыр 1 тамызда Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Еуропа Одағының Сыртқы істер және қауіпсіздік саясаты жөніндегі Жоғарғы өкілі, Еуропалық Комиссияның вице-президенті Жозеп Боррельмен кездесті. Тараптар Қазақстан мен Еуропа Одағы арасындағы ынтымақтастықты дамыту перспективаларын және халықаралық күн тәртібіндегі өзекті мәселелерді, соның ішінде Орталық Азия елдерінің өзара ықпалдастығын талқылады.
Сауда байланыстары қалай дамып жатыр?
Қазір Орталық Азия елдері кәрі құрлықтың ең басты сауда серіктестерінің қатарына кіреді. 2022 жылы екі аймақтың алыс-берісі 49 млрд долларды құраса, 2024 жылы бір Қазақстанның өзі одақ елдерімен 50 млрд долларға жуық сомаға сауда жасасты.Еліміз негізінен минералды ресурстар – мұнай, газ, уран жеткізеді. Сонымен қатар металлургия өнімдері, ауыл шаруашылығы тауарлары, химия өнеркәсібіне қажетті заттарды экспорттайды.
Еуропалық Одақтың ресми сайтында кей Орталық Азия елдерімен 2024 жылы сауда айналымы қанша көлемде болғаны көрсетілген. Мәселен, Тәжікстан Еуропалық Одаққа 291 млн еуроға экспорт жасаған. Бұл елдің экспортын көбіне металдар, мата және минералдар құрапты. Өз кезегінде Еуропалық Одақтан келген импорты 275 млн еуроға жеткен.
Ал Өзбекстан мен Еуропалық Одақтың сауда айналымы 6 млрд еуро болса, Қырғыз Республикасы кәрі құрлық елдерімен 2,8 млрд еуро алыс-беріс жасаған.
Еуропалық Одақ алдағы уақытта да Орталық Азиямен сауда стратегиясын дамытпақ. Негізгі бөлігі ретінде «Жаһандық дәлізді» айтуға болады. Еуропа мен Азия арасында қазір тауар айналымы жылдамдатылды. Бұрынғыдай бірнеше айларды шығындаудың қажеті жоқ. ЕО мұны өңірлік бағдарламалар арқылы қолдайды, өзара байланысты дамытуға 30 млн еуро және экономикалық гүлденуге 28,4 млн еуро қарастырды.
Ең басты инвестициялық серіктес
2005 жылдан бастап 2024 жылдың қазан айына дейін Еуропалық Одақ Қазақстанға 200,7 млрд доллар инвестиция құйыпты.
Бұл – елге келген жалпы инвестицияның жартысына тең. Жалпылай алғанда ЕО Орталық Азияға инвестиция салуын азайтпайды, керісінше, көбейте бермек ниетте. Мысалы, Орталық Азияның цифрлық трансформациясы үшін 55 млн еуро бөлінді. Қаржы телекоммуникациялық реформаларға, киберқауіпсіздікке және жеке деректерді қорғауға бағытталады. Сондай-ақ спутниктер арқылы қосылу саласында Еуропаның жеке секторымен ынтымақтастық жүргізілуде. Су ресурстары мен энергияны орнықты басқару үшін 200 млн еуро инвестиция салды.
Қазақстанмен (2022) және Өзбекстанмен (2024) өзара түсіністік туралы меморандумдарға қол қойылды. Аса маңызды шикізат материалдары саласындағы ынтымақтастыққа 16 млн еуро бөлінді, сондай-ақ жаңартылатын энергия жобалары үшін 30 млн еуро инвестициялық кепілдік берілді.
2021-2027 жылдары студенттердің ұтқырлығын және академиялық алмасуды қолдауға 73 млн еуро қарастырылды. DARYA жобасы аясында жастардың дағдыларын дамытуды және жұмыс орындарын құруды күшейтуге 10 млн еуро салынды.
Орталық Азия мен Еуропалық Одақ арасындағы ынтымақтастық қарқынды дамып келеді. Мәселен, Svevind компаниясымен Қазақстанда жел және күн электр станцияларын орнату және 3 млн тонна «жасыл» сутегі өндіру бойынша маңызды келісімге қол жеткізілді.
Сонымен қатар БҰҰ-ның климаттың өзгеруі жөніндегі «COP-27» конференциясы аясында сирек жер металдары саласындағы меморандумға қол қойылды, ол Қазақстанның ЕО өнеркәсіп альянстарымен қаржылық және технологиялық ынтымақтастығын орнатуға ықпал етпек.
Қарым-қатынастың жаңа кезеңі
Италиялық сарапшы Маурицио Гери бұған дейін Kazinform агенттігіне қазір шешуші сәт екенін айтып, пікір берген болатын. Өйткені Орталық Азия елдері өзара ынтымақтастықты да, кәрі құрлықпен байланысты да жақсарта түсуде.
– Орталық Азияның бес мемлекеті энергетика, көлік және цифрлық технологиялар сияқты салаларда арта түскен көрсеткіштерді паш етумен қатар, өзара ықпалдастыққа да үлкен қызығушылық танытып отыр. Мен үшін бұл – Орталық Азиядағы үлкен өзгеріс. Өйткені Еуропалық одақ Орталық Азиямен аймақтық ықпалдастықта жинақтаған тәжірибесін бөлісе алады. Ықпалдастық аймақтағы барлық ел үшін өте тиімді болады. Себебі біз геосаяси бәсекелестік кезеңін бастан өткеріп жатырмыз және бұл бағыттар ең маңыздысы саналады.
Қытай, Ресей сияқты алпауыт елдердің ықпалымен Орталық Азия елдеріне ұлттық мүдделерін қорғау күрделене түседі. Алайда егер аймақ барған сайын ықпалдаса түссе, онда мұндай «C5 + 1» форматы сұранысқа ие болады. Экономикалық ынтымақтастықтың екі негізгі бағытын көріп отырмын: энергетика және жаңартылатын энергия көздері саласы. Өйткені Орталық Азия жел және күн энергетикасын дамытуға арналған кең аумақтардың арқасында жаңартылатын энергия көздері үшін үлкен әлеуетке ие. Аймақтағы маңызды шикізат материалдары, оларды игеру ерекше қызығушылық тудырады. Біз қазір сирек кездесетін жер материалдарына келгенде Қытайға тәуелдіміз. Осы тұрғыда Орталық Азиямен ынтымақтастық шикізат жеткізуді әртараптандыруға көмектесе алар еді. Еуропа мен Орталық Азия қатынастарындағы жаңа кезеңге үміттенеміз, – деді ол.
Алдағы талқының басты тақырыбы – жаһандық экологиялық апаттың мысалы – Арал дағдарысы. Сарапшылар мен үкімет өкілдері зардап шеккен аймақтардағы жерлерді қалпына келтіру, шөлейттенумен күресу және климаттың өзгеруінің әлеуметтік-экономикалық салдарын жеңілдету бойынша барлық шешімді қарастырады.
Жиынның негізгі қорытындысы Самарқанд форумының қорытынды құжаты – «Жасыл» дамудың өңірлік тұжырымдамасының тұсаукесері болады. Ол климаттың өзгеруі саласындағы Орталық Азия елдерінің біртұтас өңірлік көзқарасын қалыптастыруға негіз. Онда жетекші халықаралық ұйымдардың аймақтағы экологиялық проблемаларды шешуге деген көзқарасы көрсетілмек.
